یعقوب محمدی فر

کوهستان‌های شمال شرقی خوزستان خاستگاه اولیه الیمائیان به شمار می‌روند جایی‌که الیمائیان کوه‌نشین بارها در برابر سلوکیان و پارت‌ها ایستادگی کرده و حکومتی نیمه مستقل در منطقه را تشکیل دادند. دور از دسترس بودن این منطقه، جایگاه مناسبی برای بر‌پایی سکونتگاه‌ها، شهر ها و نیایشگاه‌های‌آنان بود. نیایشگاه‌هایی که بر پایه کاوش‌های باستان‌شناسی در مسجد‌سلیمان و ایذه، در محوطه‌های چون بردنشانده، سرمسجد و کل چندار‌شمی قرار دارند. علاوه بر آن باور به زندگی پس از مرگ به خلق گورستان‌ها، بناهای یادمانی و آداب و رسوم مرتبط به آن می‌‌انجامد. بقایای برجای مانده از جوامع باستانی در بیشتر مواقع به قبور و آرامگاه‌‌های آنان محدود می‌‌شود، که بررسی در آن بخش‌هایی از مذهب، آیین و باورهای دینی آنان را آشکار می‌‌کند. الیمائیان حاکمان نیمه مستقل و خود مختار همزمان با سلوکیان و پارتیان در جنوب غربی ایران هستند که‌ گونه‌هایی از معماری آرامگاهی آنان برپایه‌‌ی کاوش‌‌های باستان‌‌شناسی در محوطه‌‌هایی چون شوش، دستوا، گلالگ، صالح داوود، کَلِ چندار شمی، چشمه چلوار، قلعه‌‌شیاس، کافه‌‌بابک و هشتلیک به دست آمده است. بررسی ویژگی‌های معماری نشان می‌دهد که همه این مجموعه‌ها متعلق به یک سنت ساختمانی هستند. در این پژوهش نویسندگان تلاش می‌کنند با کنکاش در محوطه‌ها‌ی ذکر شده به شناخت شاخصه‌های معماری مذهبی الیمائیان دست یافته و همسانی‌های آنان با معماری بومی پیش از الیمائی و معماری مذهبی حکومت‌های همزمان را آشکار کنند. این پژوهش با استفاده از گزارشهای کاوش‌ محوطه‌های الیمایی و با بهره‌گیری مطالعات تاریخی- تطبیقی آثار معماری برجای از آنان صورت گرفته است. حاصل این پژوهش شناخت شاخصه‌های معماری مذهبی الیمائیان شامل: صفه سازی، استفاده از پشت بند، پلکان، سکوهای قربانی، ایوان های ستون‌دار، تالار مربع، استفاده از معماری حیاط دار، استفاده از اتاق‌های مستطیل، ایجاد اتاق‌های الحاقی با ورودی مجزا و ستون و سرستون است. این شاخصه‌ها از ترکیب و تلفیق معماری بومی منطقه ( بین النهرین، هخامنشی و ایلام) با معماری مذهبی هلنی ایجاد شده است. همچنین این پژوهش نشان می‌دهد که با توجه به تفاوت‌های زیست محیطی کوه و دشت، معماری آرامگاه‌‌های الیمائی به دو نوع کوهستانی و دشتی طبقه بندی می‌شود. با توجه به موقعیت آن‌‌ها نسبت به سطح زمین، آرامگاه‌های کوهستانی به آرامگاه‌های زیرزمینی، آرامگاه‌های نیمه زیرزمینی و آرامگاه‌های ساخته شده در سطح و آرامگاه‌های دشت الیمائیان به دو گونه آرامگاه زیرزمینی (سردابه ای) و آرامگاه نیمه زیرزمینی تقسیم می‌شدند. گونه شناسی و مقایسه آرامگاه‌های الیمائی با آرامگاه‌های به جا مانده از تمدن‌های پیشین و بومی (میان‌رودان و ایلام) و حکومت‌های سلوکی و اشکانی نشان می‌دهد که این مقبره‌ها هنوز تحت تأثیر سنت‌های محلی مانند میان‌رودان و ایلام هستند