خیار (Cucumis sativus L.) گیاهی از خانواده Cucurbitaceae، یکی از مهمترین محصولات گلخانهای است که توسعه روشهای پرورش آن میتواند نقش مهمی در بالا بردن بهرهوری این محصول داشته باشد. یکی از مهمترین اهداف اصلاحی خیار، تولید بذور هیبرید است. استفاده از روشهای آندروژنز مانند کشت بساک، یکی از روشهای سریع تولید گیاهان هاپلویید است. با تولید گیاهان هاپلوئید و به دنبال آن تولید گیاهان دابل هاپلوئید میتوان در کمترین زمان به لاینهای خالص دست یافت و تولید بذور هیبرید را تسریع کرد. از جمله عوامل تاثیرگذار بر پاسخ گیاه به آندروژنز، نوع محیط کشت، پیش تیمارهای شیمیایی و غلظت تنظیم کنندههای رشد در محیط کشت است. در پژوهش حاضر اثر برخی عوامل موثر بر پاسخ بساکهای خیار به آندروژنز در شرایط درون شیشهای مورد بررسی قرار گرفت. در آزمایش اول اثر مدت زمانهای مختلف قرارگیری کالوسها در محیط مایع (شاهد (عدم قرارگیری کالوسها در محیط مایع)، 2، 3، 4 و 5 هفته) در القای جنینزایی گیاه خیار مورد بررسی قرار گرفت. هدف از آزمایش دوم بررسی اثر پیش تیمار مانیتول بر القای کالوسزایی، جنینزایی و باززایی گیاه خیار بود. به این منظور از غلظتهای صفر (شاهد)، 2/0، 4/0، 6/0 و 8/0 مولار مانیتول جهت پیش تیمار غنچهها به مدت 2 روز استفاده شد. در آزمایش سوم اثر غلظتهای مختلف هورمون 2,4-D در محیط کشت (شاهد (غلظت صفر)، 2، 4، 6 و 8 میلیگرم در لیتر) بر القای جنینزایی گیاه خیار مورد بررسی قرار گرفت. هر کدام از آزمایشات در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار انجام شد. نتایج آزمایش اول نشان داد که قرارگیری کالوسهای حاصل از کشت بساک خیار در مدت زمانهای مختلف در محیط کشت مایع بر صفت میانگین تعداد ساختارهای جنینی به ازای هر بساک اثر معنیداری دارد به طوری که بالاترین مقدار این صفت، از قرارگیری کالوسها در محیط مایع به مدت دو و سه هفته بدون اختلاف معنیدار (به ترتیب با میانگین 1/5 و 3/5 ساختار شبهجنین به ازای هر بساک) بدست آمد. نتایج آزمایش دوم نشان داد بیشترین درصد کالوسزایی از پیش تیمار غنچهها با غلظت 2/0 مولار مانیتول (90 درصد) بدون اختلاف آماری معنیدار با تیمار شاهد (82 درصد) حاصل شد. بیشترین درصد کالوسهای بزرگتر از 5 میلیمتر نیز از غلظت 2/0 مولار مانیتول بدست آمد. بیشترین سرعت تشکیل کالوس در این آزمایش از تیمار شاهد (52/4) و تیمار غلظت 2/0 مولار مانیتول (4/4) بدون اختلاف معنیدار از نظر آماری مشاهده شد و بیشترین مقدار میانگین تعداد ساختارهای شبهجنینی به ازای هر بساک نیز از تیمار 2/0 و 4/0 مولار مانیتول (64/2 و 34/2 عدد) بدون اختلاف معنیدار آماری بدست آمد. نتایج این آزمایش نشان داد پیش تیمار با غلظتهای بالای مانیتول اثر منفی بر مقدار این صفات دارد. نتایج آزمایش سوم نیز بیانگر تاثیر مقادیر مختلف هورمون 2,4-D در محیط کشت مایع بر میانگین تعداد ساختارهای شبهجنینی به ازای هر بساک بود به طوری که بالاترین مقدار این صفت از غلظت 4 میلیگرم بر لیتر این هورمون (3/5 عدد) بدست آمد و کمترین میانگین تعداد ساختارهای شبهجنینی به ازای هر بساک نیز مربوط به تیمار شاهد (17/1 عدد) بود. به منظور تعیین سطوح پلوئیدی گیاهان باززایی شده با روش کشت بساک و گیاهان مادری، مطالعات سیتولوژیکی روی نوک ریشه گیاهان مادری و ساختارهای شبهجنینی تولید شده انجام شد. نتایج نشان داد که گیاهان مادری دیپلوئید بودند (2n=2x=14) و گیاهان باززایی شده ماهیت هاپلوئید (n=x=7) داشتند.
