محمدابراهیم زارعی

سکونتگاه هایقلعه ایخاندان محلیمنطقهسیستانایراندردوره یقاجار،درتطبیقبامحیططبیعیوانسانیدارایویژگی-هاوخصیصه هاییهستند که در ایجاد آنهامؤثربودهاست،بنابراینپژوهشحاضر تلاش نموده که بهبررسیوتحلیلوضعیت (پراکنش، مکان گزینی و مرکزیت) سکونتگاه هایقلعه ایمنطقهسیستاندردوره یقاجار بپردازد.بر اساس هدف، پژوهش حاضر از نوع بنیادی و بر اساس ماهیت و روش توصیفی–تحلیلیوتاریخی–تطبیقی و نیز گرد آوری اطلاعات به دو شیوه اسنادی (مطالعاتکتابخانه ای) وبررسی هایمیدانیصورت پذیرفته است. منطقه یموردمطالعهدراینپژوهش،حوزه-هایجغرافیایی؛دوستمحمد،زابلیک،زابلدو،کهک،زهک،ومحمدآبادمی باشند. برایتحلیلداده-هاواطلاعاتموجود،نیازبهمدلیاسیستمیعلمیمتناسببافرضیه-هااست،بنابراینازسیستماطلاعاتجغرافیایی(GIS)ومدلچندمعیاریتحلیلفرآیندشبکه(ANP)استفادهشدهاست. نتایجنشانمی دهد؛کهیکیازعللمکان یابی (مکان گزینی) سکونتگاه هایقلعه ایسیستاندوره-یقاجارجهتمسیررودخانههیرمندبودهاست،بررسیوضعیتتطبیقیسکونتگاه هایقلعه ایدوره-یقاجارباشبکههیدروگرافیهیرمنددرمنطقهسیستاننشانمی دهدکهبیشازنصف (56/55 درصد) سکونتگاه هایقلعه ای (سکوهه،لوتک،ورمال،قلعهخانناروییوقلعهکهنه) درمحدوده یحوضهآبینهرطاهریقرارگرفته اند. مستنداتنیزنشانمی-دهدکهرودخانه یسیستاندوره یقاجار (رودنصرو) و (رودشاخهغربی) باوضعیتامروزینهرطاهریمطابقتداشتهاست. ازآنجایکهمسیررودخانههیرمندبامکان گزینیسکونتگاه-هایانسانیدرادوارمختلفاسلامیارتباطمستقیمیداشتهاست،برایناساسبرایشناختواستنباطدقیقوضعیتمکان گزینیسکونتگاه-هایقلعه ایدردودلتایشمالیوجنوبیوروندتغییراتزمانیشبکه هایهیدروگرافیهیرمند،دراینپژوهشتمامیمحوطه هایدوره-هایمختلفاسلامیازقرونششمهجریقمریتادوره یقاجارکهدربررسی هایباستان شناسیشناساییشده اندراباتوجهبهحوضه-هایآبیاریمنطقه یسیستانموردتحلیلقرارگرفتهشدند. بیشترینتعدادوتراکممکان گزینیمحوطه هایباستانیدردوره-یقاجار،مربوطبهحوضههیدروگرافیسیستان رود (7 مورد) است،علتاصلیآنانشعابمسیرحوضه-هایهیدروگرافیرودهیرمندازطریقکانالسیستانیارودسیستاندرجهتغربیاست. نکتهمهماینکهدرقرون 6 تا 12 ه.قهردودلتای (شمالیوجنوبی) منطقهسیستانایراندارایمحوطه هایسکونتگاهیبودهاست،اماملاحظهمی گردد،دردوره یقاجار 100 درصدمحوطه هایسکونتگاهیدردلتایشمالیمکان گزینیشده اند. بعدازدسترسیبهشبکههیدروگرافی (آب)،کیفیتخاکزمین-هایکشاورزینیزدرپراکنشسکونت