محمدابراهیم زارعی

بحران آب به عنوان یک مساله حیاتی همواره در جغرافیای خشک فلات مرکزی ایران مطرح بوده است. در پی انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت امپراطوری صفوی ابعاد شهر به یک باره گسترش یافته و به تبع آن جمعیت نیز رو به فزونی رفت. این دو عامل لزوم طراحی ساختاری نظام مند برای مدیریت آب را ایجاد نمود. پژوهش پیش رو در نظر داشته است تا به بررسی پیشینه مدیریت آب در ایران و سپس واکاوی تکنیک های صفویان در مدیریت تقسیم آب، سیستم آب رسانی و معماری مرتبط با آب در بافت شهری بپردازد. بررسی ارتباط ثبات سیاسی حکومت با قوت و ضعف ساختار مدیریت آب از طریق مطالعه اسناد تاریخی نیز هدف دیگر این نوشتار است. پژوهش حاضر را از لحاظ هدف می توان توسعه ای و با رویکرد استراتژیک دانست. بر اساس ماهیت و روش نیز از نوع تاریخی است که در آن روند بررسی اسناد مکتوب، بازدید و برداشت داده و در نهایت تفسیر و تحلیل داده های برداشتی طی شده است. از مهم ترین یافته ها در حیطه شیوه های مدیریتی می توان به طراحی شهر در حال گسترش با تکیه بر میزان دسترسی به منابع آب، استفاده از نظام نامه ای دقیق با تکیه بر مشارکت های مردمی برای تقسیم آب، و استفاده از عناصر انسانی کارآمد اشاره کرد. از نکات جالب توجه در این میان دو مورد تفکیک آب آشامیدنی از آب موردنیاز سایر مصارف و همچنین قیمت گذاری مناسب آب را می توان نام برد؛ مواردی که عدم توجه به آنها در عصر حاضر مشکلات عدیده ای به وجود آورده است. در بخش آب رسانی به بافت شهری مشخص شد که آب مصرفی خانه ها از منابع زیرزمینی و آب آبیاری باغ ها و مزارع از شاخه های منشعب از رودخانه زاینده رود (مادی ها) تامین می شده است. در مواقع لزوم در طراحی شهری بخشی از مسیر این مادی ها فرم ساختارهایی زیرزمینی را به خود می گرفته است. مسیریابی مادی های محدوده شهر صفوی ـ به ویژه شاخه های موثر در آب رسانی بافت نوبنیاد صفوی ـ از دستاوردهای مهم این پژوهش است. در بررسی معماری آب نیز مشخص شد که حضور پررنگ آب در شهرسازی باغ شهر صفوی لزوم طراحی فضاهای پرشماری برای هدایت و نمایش آب را ایجاد کرده است؛ حضور 4 پل در محدوده شهر صفوی، یافت حداقل 9 کانال و آبراهه در بافت شهر، 3 قنات، 10 چاه، 5 آبشار، 9 سنگاب، 14 جوی و آبراهه در درون فضاها و حداقل 76 حوض در مجموعه های معماری بررسی شده اهمیت این عناصر مرتبط با آب در طراحی شهری اصفهان