از آثار مشهود برجای مانده از سطح دشت همدان می توان به بنای گنبد علویان اشاره کرد که شواهد آشکاری از معماری دوره سلجوقی و ایلخانی در آن دیده می شود. این بنا در بافت اصلی شهر همدان و در نزدیکی میدان مرکزی و تپه باستانی هگمتانه واقع شده است . گنبد علویان همواره به لحاظ کالبدی و تزئینات بیرونی و داخلی از سوی مستشرقین غربی و پژوهشگران مورد توجه ویژه بوده است . نظر به ابهام در گاهنگاری مقبره تا به امروز، هدف اصلی این مقاله شناسایی وضعیت تاریخی این بنای مذهبی از طریق مطالعه دادههای باستانشناختی حاصل از بررسی های نوین و اسناد تاریخی است . بررسی انواع آرایه های آجری و گچی در بدنه بیرونی و داخلی بنا و همچنین افراد احتمالی مدفن در مقبره و گاهنگاری نسبی بنا از جمله مسائلی است که در جریان این پژوهش باید به آن، پاسخ درخور داده شود. پژوهش حاضر، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی تحلیلی است که گردآوری اطلاعات در آن به صورت اسنادی و تطبیق میدانی ویژگی های این بنا با سایر ابنیه صورت گرفته است . برآیند پژوهش بر آن است که گنبد علویان دارای دو دوره ساختمانی است ؛ بر اساس کالبد بنا، خطوط کوفی و نوع آیات قرآنی به کار رفته بر بدنه بیرونی ، مشابه مقابر چهار ضلعی دوره سلاجقه در مناطق غربی و شمالغربی ایران و از نظر تزئینات گچ بری مشابه تزئیات داخلی مساجد و مقابر فلات مرکزی ایران در عهد ایلخانی است . به نظر می رسد افراد مدفن در بخش سردابه بنا از سادات و حاکمان علوی شهر همدان در عهد سلجوقی (طغرل دوم) بوده است .
