همدان از جمله شهرهای فلات ایران است که همواره در طول تاریخ به لحاظ ویژگی های جغرافیایی و استراتژیکی، شاهد وقایع مختلف تاریخی، فرهنگی و سیاسی بوده است. شکل گیری تمدن در این حدود جغرافیایی بر اساس شواهد باستان شناختی حداقل به دوران مس سنگی بر می گردد و شکوفایی مدنیت آن بر اساس اشارات تاریخی مورخان و جغرافیانویسان دوره اسلامی و آثار برجای مانده از آن در سده های نخستین اسلامی، مربوط به قرون چهارم تا ششم ه.ق. است که به عنوان مرکز ایالت جبال مورد توجه خاص بوده است. این شهر از اواخر دوره ساسانی به راه افول افتاد و به رغم رشد نسبی در سده های نخستین اسلامی، جایگاهی فروتر از ری و اصفهان داشته است. همدان در اوایل دوره اسلامی شهری گسترده غیر متمرکز و مداین گونه بوده که رشد پر شتاب در آن زمان، بر بافت شهری و اجتماعی آن تأثیر نهاده است. بدین شکل که مهمترین مراکز تجاری، سیاسی و حکومتی آن نسبت به یکدیگر پراکنده بوده و با فواصل نسبتاً زیاد از هم شکل گرفته بودند. همدان از جمله شهرهایی است که بافت اولیه آن در دوران تاریخی شکل گرفته و در طی دوران اسلامی دچار تغییر و تحولات اساسی توأم با تأثیر پذیری از آموزه های دینی شده است. مطالعه بنیان شهر، وضعیت اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی شهر مهمترین مسئله ای است که در جریان این پژوهش باید به آن پاسخ داده شود. با توجه به اشارات متون تاریخی به وضعیت جغرافیایی، حدود سیاسی همدان و نیز اهمیت این اقلیم در بخش های غربی کشور، و همچنین عدم مطالعه موسع و یکپارچه این موضوع از سوی محققان، مهمترین ضرورت برای انجام این مقاله از سوی نگارندگان است. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی ـ توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین وضعیت جغرافیای تاریخی همدان در طول تاریخ به خصوص در طول سده های اولیه دوره اسلامی پرداخته است. شیوه انجام پژوهش در این مقاله به صورت مطالعات کتابخانه ای است که با استفاده از بررسی متون جغرافیایی و تاریخی برجای مانده از دوران تاریخی و اسلامی صورت پذیرفته است.
