مصطفی حسینی

بی هیچ گمان هزار و یک شب یکی از شاهکارهای مسلّم ادبیّات جهان به شمار می رود. این شاهکار ادبی را، در اصل، باید اثری هندی ـ ایرانی به شمار آورد. در گذرِ سالیان اصل فارسی آن از بین رفت، امّا در قرن دوّم هجری، از روی نسخۀ فارسی، به جامۀ عربی درآمد و به مرور زمان داستان هائی با رنگ مایه های عربی ـ اسلامی بدان افزوده شد و بیش از پیش فربه شد. تقریباً تا قرن هفتم هجری بازار هزار و یک شب پرجوشِ خریدار بود امّا اندک اندک به دست فراموشی سپرده شد و از یادها رفت. تا این که در اوائل قرن هجدهم میلادی آنتوان گالان، مستشرق فرانسوی، آن را به زبان فرانسه درآورد. به مددِ ترجمۀ او هزار و یک شب ازنو رونق بازار یافت، به زبان های مختلف اروپائی ترجمه، و وارد چرخۀ ادبیّات جهان شد. در دورۀ قاجاریه به همّت عبداللطیف طسوجی تبریزی از عربی به فارسی ترجمه و در دارالمطبعه ناصری به زیور طبع آراسته شد. ترجمۀ طسوجی، اگرچه برای خوانندۀ امروزی اندکی کهنه گرایانه به نظر می رسد، امّا آن را باید از نثرهای ممتاز و فاخر قاجاری محسوب کرد. این اثر در سال 1315 به اهتمام علی اصغر حکمت در 5 جلد توسط انتشارات کلالۀ خاور منتشر شد. با انتشار این چاپ بود که هزار و یک شب رواج و حُسن قبول عام یافت. علی اصغر حکمت بر این چاپ مقدّمۀ مفصّل و پراطّلاعی، زیر عنوان «مقدّمه بر هزار و یک شب»، نوشت که هنوز هم خواندنی و به خاطرسپردنی است. در سال های اخیر ــ به حکم یکی از اصول پذیرفته شده در رشتۀ مطالعات ترجمه مبنی بر این که شاهکارهای ادبی هر ربع قرن در خور ترجمۀ مجدد هستند ــ دو ترجمۀ جدید از هزار و یک شب به کوشش محمّدابراهیم اقلیدی (1390) و محمّدرضا مرعشی پور (1391)، برای خوانندگان امروزی روانۀ بازار شده است. پس از حکمت، پژوهشگران برجسته ای مانند جلال ستاری و بهرام بیضائی بدین اثر اقبال نمودند و آثاری تحقیقی ممتازی در این باب نوشتند که سخت خواندنی و مفیدند. خوشبختانه، اقبال به هزار و یک شب، در زبان فارسی مانند زبان های اروپائی، همچنان رو به تزاید است. کتاب شناسی حاضر مشتمل بر 70 کتاب، مقاله و مصاحبه با موضوع هزار و یک شب است. این کتاب شناسی فقط آثار منتشر شده به زبان فارسی را شامل می شود. کتاب شناسی حاضر از حوزه هائی متعددی چون فرهنگ، فلسفه، اخلاق، سیاست، جامعه شناسی، نسخه شناسی، زبان-شناسی و . . . به هزار و یک شب می پردازد. از