فراوانی دیدگاهها پیرامون مفهوم و ماهیّت عقل و گستردگی بیانات حضرت علی«علیه السّلام» در این مقوله، زمینه ساز جستجوی حاضر است. ضمن ارائه دیدگاه اندیشمندان پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی عقل، بیانات امیرمؤمنان«علیه السّلام» در این زمینه پی گرفته شده است. بررسی پیشینه ی این واژه، نشان از محوریّت مفهوم "نگه داشتن و بستن" در معنای آن دارد؛ در موارد کاربرد واژه مزبور در متون مرتبط، به دو محورِ جوهر مستقل بالذّات و قوّه ای در وجود انسان برخورد می کنیم که در ترکیبها و عبارات گوناگون و بر پایه ی مناسبات و سیاقهای مختلف از آن قابل استفاده است. در آموزههای امیرمؤمنان«علیه السّلام»، عقل و مشتقاتش در معنای "دژ و پناه گاه" و "بند زدن و نگاه داشتن" بکار رفته است؛ که برخی کاربریها، به معنای لغوی آن محدود می باشد. کاربرد اصطلاحی عقل، در دو عرصه ی هستی شناختی و معرفت شناختی است؛ از این زاویه، عقل، غریزه و خصلتی وجودی با منشأیی الهی بوده که ویژگیهایی نه گانه و کارکردهای شناختی، اصلاحی و اکمالی و... را می توان برای آن برشمرد، که از بهم تنیدن آنها، منظومه ی کاملی از نظام گفتمانی امیرمؤمنان«علیه السّلام» پیرامون عقل به دست می آید .
