محمود اثنی عشری

اسفناج گیاهی یک‌ساله و روز بلند با نام علمی Spinacia oleracea L.، متعلق به خانواده تاج خروس (Amaranthaceae) و زیر خانواده Chenopodiaceae است. تجمع نیترات یک مشکل شایع در اغلب سبزی‌های برگی است و هنگامی اتفاق می‌افتد که میزان جذب نیترات از میزان مصرف آن توسط گیاه فراتر رود. در میان عواملی که ممکن است جذب نیترات را محدود کند، آهن به‌طور بالقوه نقش مهمی دارد، لذا در این پژوهش اثر افزایش غلظت کلات آهن در محیط کشت ‌بر میزان انباشت نیترات در اسفناج تودۀ محلی همدان (بذر خاردار) در شرایط کشت هیدروپونیک، بررسی شد. مطالعه به‌صورت یک آزمایش فاکتوریل دارای دو فاکتور بر پایه طرح کاملاً تصادفی انجام شد. فاکتور اول کلات آهن فریک اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (Fe–EDDHA) در سه سطح شامل: 40 میکرومولار (شاهد)، 60 میکرومولار (5/1 برابر محلول هوگلند) و 80 میکرومولار (2 برابر محلول هوگلند) و فاکتور دوم نیترات کلسیم به صورت [Ca (NO3)2.4H2O] در سه سطح شامل 15000 (شاهد)، 16500 و 18000 میکرومولار بودند که به محلول غذایی هوگلند اضافه شدند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، کاربرد سطوح آهن و نیترات کلسیم، بر تعداد برگ، وزن‌تر و خشک برگ ، وزن‌تر و خشک‌ریشه و سطح برگ اثرگذار بود. بیشترین تعداد برگ و وزن خشک ریشه در تیمار ترکیبی آهن 80 میکرومولار به همراه نیترات کلسیم 18000میکرومولار حاصل شد. کمترین تعداد برگ مربوط به تیمارهای ترکیبی آهن 40، 60 و 80 میکرومولار و نیترات کلسیم شاهد مشاهده شد. اثر ساده سطوح آهن و نیترات کلسیم بر وزن تر و خشک برگ، وزن‌تر ریشه و سطح برگ نشان داد که بیشترین وزن تر و خشک برگ، وزن تر ریشه و سطح برگ در تیمار آهن 80 میکرومولار و نیترات کلسیم 18000 میکرومولار به دست آمد. کمترین وزن تر و خشک برگ، وزن تر ریشه و سطح برگ در تیمار آهن شاهد و نیترات کلسیم شاهد به دست آمد. کمترین مقدار وزن خشک‌ریشه نیز در تیمار ترکیبی کلات آهن شاهد و نیترات کلسیم شاهد به دست آمد. بیشترین غلظت کلروفیل a در تیمار ترکیبی کلات آهن 80 میکرومولار و نیترات کلسیم 18000 میکرومولار حاصل شد و کمترین غلظت آن مربوط به تیمار ترکیبی آهن شاهد و نیترات کلسیم شاهد بود که با یکدیگر تفاوت معنی‌داری داشتند. اثر ساده سطوح آهن بر میزان کلروفیل b نشان داد که بیش‌ترین میزان کلروفیل b و کلروفیل کل در تیمار آهن 80 میکرومولارمشاهده شد. اثر ساده سطوح نیترات کلسیم بر میزان کلروفیل b در برگ نشان داد که بیش‌ترین میزان این ویژگی در نیترات کلسیم 16500 و 18000 میکرومولار بدون اختلاف معنی‌داری باهم به دست آمد. کمترین مقدار کلروفیل b و کل نیز در نیترات کلسیم شاهد مشاهده شد. کمترین مقدار کلروفیل کل نیز در تیمار آهن 40 میکرومولار بود. اثر ساده سطوح نیترات کلسیم بر غلظت کلروفیل کل برگ نشان داد که بیش‌ترین میزان این ویژگی در نیترات کلسیم 18000 میکرومولار مشاهده شد. بیش‌ترین میزان کاروتنوئید کل در تیمار ترکیبی آهن 80 میکرومولار و نیترات کلسیم 18000 میکرومولار و کمترین میزان آن کل در تیمارهای ترکیبی آهن 40 و 60 میکرومولار به همراه نیترات کلسیم شاهد مشاهده شد که با یکدیگر اختلاف معنی‌دار ازنظر آماری نداشتند. بیش‌ترین میزان فنل کل، فلاونوئید کل و ظرفیت آنتی‌اکسیدانی در تیمار ترکیبی کلات آهن 80 میکرومولار و نیترات کلسیم 18000 میکرومولار حاصل شد. کمترین میزان فنل کل در تیمارهای ترکیبی آهن 40 و 60 میکرومولار به همراه نیترات کلسیم شاهد بود. کمترین میزان فلاونوئید کل و ظرفیت آنتی‌اکسیدانی در تیمار ترکیبی کلات آهن 40 میکرومولار و نیترات کلسیم شاهد حاصل شد. کاربرد سطوح آهن بر کاهش تجمع نیترات و افزایش فعالیت آنزیم نیترات ردوکتاز در برگ مؤثر بود به‌طوری‌که کمترین میزان نیترات و بیشترین میزان فعالیت آنزیم نیترات ردوکتاز مربوط به تیمار ترکیبی آهن 80 میکرومولار به همراه نیترات کلسیم شاهد بود و بیشترین میزان نیترات در تیمار ترکیبی آهن 40 میکرومولار و نیترات کلسیم 18000 میکرومولار حاصل شد.کمترین میزان فعالیت نیترات ردوکتاز در تیمار ترکیبی آهن 40 میکرومولار و نیترات کلسیم شاهد به دست آمد. اثر ساده سطوح آهن ‌بر غلظت عنصر آهن در برگ نشان داد که بیش‌ترین مقدار این صفت در تیمار آهن (80 میکرومولار) و کمترین غلظت این عنصر در تیمار آهن 40 میکرومولار مشاهده شد. اثر ساده سطوح نیترات کلسیم بر غلظت عنصر آهن در برگ اسفناج نشان داد که بیش‌ترین مقدار این صفت مربوط به نیترات کلسیم شاهد بود. بر اساس نتایج حاصل، افزودن مقادیر 60 و 80 میکرومولار عنصر آهن به محلول غذایی هوگلند در سیستم هیدروپونیک برای تولید اسفناج جهت حصول حداکثری میزان ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و حداقل میزان انباشت نیترات توصیه می‌گردد.