حافظ نظریه پرداز و منتقدتیزبینی است که با شگردهای خاص هنری و به زبان طنز در مسائل مهم انسانی و اجتماعی ورود پیدا می کند. و با تبیین و تحلیل آنها مدعیان و متولیان آنها را به چالش می کشاند. یکی از این موارد حسبه و محتسب است. او به عنوان شاعر منتقد و طنزپرداز با انواع کج روی ها، بدعت ها مبارزه دارد؛ امّا آن چه که در این میان وجه خاص به خود گرفته حافظ را در مبارزه مصمّم تر می کند؛ محتسب است. چراکه عملکرد بد او می تواند به اصل دین آسیب بزند.از این روی حافظ با تمام توان هنری و قدرت شاعری طی دو مرحله ثبوتی و اثباتی و با هفت طریق:1- نقدخود2- بیان گستردگی فسق3- تجاهل العارف4- حقیقت نمایی دینی5- رفتار متناقض6- مستی محتسب7- خونریزی محتسب به مقابله این دشمن خطرناک که مستقیم دین را نشانه گرفته می رود تا با نقد و نظر صحیح هم حقیقت زیبای دین را روشن سازد هم چهره زشت مدّعیان را. در این مقاله سعی شده است به روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای تعقّلی – منطقی این نقد ونظر تبیین گردد.
