محمدرضا عبداللهی

چکیده: انگور (Vitis vinifera L.) مهم‌ترین جنس از خانواده انگورسانان است که از نظر سطح زیرکشت، ارزش اقتصادی و به لحاظ تولید فرآورده‌های متنوع، از مهم‌ترین محصولات باغبانی ایران است. یکی از روش‌های متداول جهت تکثیر این گیاه باارزش، تکثیر به روش سنتی قلمه‌زدن است. عیب اصلی این روش این است که در صورت آلودگی بوته‌های مادری به بیماری‌های قارچی، ویروسی و باکتریایی، نهال‌های بدست آمده به‌طور معمول آلوده می‌شوند. بر این اساس، یک روش تکثیرجایگزین برای روش‌های سنتی، تکثیر گیاهان از طریق کشت بافت و تولید بذر مصنوعی است. با استفاده از این روش، می‌توان درخارج از فصل زراعی و در مقیاس انبوه و با زمان کم‌تری، ارقام تجاری باارزش و لاین‌های پیشرفته انگور عاری از آفت و بیماری را تکثیر کرد. در راستای تکثیر گیاهان از طریق کشت بافت و سلول گیاهی، فنآوری استفاده از آب مغناطیسی اثرات مثبت و معنی‌داری بر تکثیر انبوه گیاه‌چه‌های سالم دارد و نتایج تحقیقاتی قبلی، این اثرات مثبت را تایید و اثبات نموده است. با هدف فوق و با توجه به مزایای کاربرد آب مغناطیسی بر رشد و نمو گیاهان در شرایط آزمایشگاهی، در این تحقیق برای اولین بار اثر آب مغناطیسی بر ریزازدیادی و تولید بذر مصنوعی در انگور رقم ناظمیه ارزیابی شد. تحقیق حاضر شامل هشت آزمایش مجزا ولی مرتبط با هم بود که کلیه آزمایش‌ها، به‌صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار به شرح ذیل انجام شدند. هدف آزمایش اول ارزیابی اثر هم‌زمان چهار سطح از هورمون BAP (0، 5/0، 1 و 5/1 میلی‌گرم در لیتر) به همراه پنج سطح مختلف آب (آب مقطر، آب عبور داده شده از دستگاه مغناطیسی، آب 24 ساعت مغناطیسی شده، آب 48 ساعت مغناطیسی شده و آب 72 ساعت مغناطیسی شده) بر خصوصیات گیاه‌چه‌های حاصل از ریزازدیادی قطعات گره‌ای انگور رقم ناظمیه بود که به‌صورت یک آزمایش فاکتوریل 5×4 با سه تکرار انجام شد. هدف آزمایش دوم ارزیابی اثر سطوح مختلف NAA ( 0، 2/0 و 3/0 میلی‌گرم در لیتر) به‌همراه سطوح مختلف IAA (0، 2/0 و 3/0 میلی‌گرم در لیتر ) بر ریشه‌زایی گیاه‌چه‌های آزمایش اول بود که به‌صورت یک آزمایش فاکتوریل 3×3 با سه تکرار انجام شد. برای تهیه محلول‌های آزمایش دوم از بهترین سطح آب انتخاب شده در آزمایش اول، یعنی آب 72 ساعت مغناطیسی، استفاده شد. هدف آزمایش سوم ارزیابی اثر هم‌زمان سه نوع بستر کشت شامل ( ]پیت ماس+ کوکوپیت+ پرلیت)]، [پیت ماس+ کوکوپیت +ورمی‌کمپوست]، [خاک‌برگ + ماسه‌بادی + خاک‌زراعی )] )، هر کدام با نسبت برابر و دو نوع آب آبیاری (آب معمولی و آب 72 ساعت مغناطیسی شده) بر سازگاری اولیه گیاه‌چه‌های حاصل از ریززادیادی بود که به صورت آزمایش فاکتوریل 2×3 با سه تکرار انجام شد. آزمایش چهارم به‌منظور ارزیابی اثر هم‌زمان سه نوع بستر کشت شامل ( ]پیت ماس+ کوکوپیت+ پرلیت)]، [پیت ماس+ کوکوپیت +ورمی-کمپوست]، [خاک‌برگ + ماسه‌بادی + خاک‌زراعی )] )، هر کدام با نسبت برابر و دو نوع آب آبیاری (آب معمولی و آب 72 ساعت مغناطیسی شده) بر سازگاری ثانویه گیاه‌چه‌های حاصل از سازگاری اولیه بود که به صورت آزمایش فاکتوریل 2×3 با سه تکرار انجام شد. هدف آزمایش پنجم ارزیابی اثر هم‌زمان دو نوع آب (آب معمولی و آب 72 ساعت مغناطیسی شده)، دو غلظت آلژینات سدیم (2 و 3 درصد) و دو غلظت کلرید کلسیم (75 و 100 میلی‌مولار) بر کیفیت بذور مصنوعی حاصل از قطعات گره‌ای بود که به صورت آزمایش فاکتوریل 2×2×2 با سه تکرار انجام شد. آزمایش ششم به منظور ارزیابی اثر هم‌زمان دو نوع آب ( آب معمولی و آب 72 ساعت مغناطیسی شده) و اثر سه سطح هورمون BAP (0، 1 و 2 میلی‌گرم در لیتر) به همراه سه سطح هورمون Kn (0، 75/0 و 5/1 میلی‌گرم در لیتر) بر روی درصد و سرعت جوانه‌زنی بذور و کیفیت گیاه‌چه‌ها حاصل از بذر مصنوعی بود که به‌صورت آزمایش فاکتوریل 2×3×3 با سه تکرار اجرا گردید. در آزمایش هفتم هدف تعیین بهترین سطح ترکیبی از غلظت هورمون‌های NAA در سه سطح (0 و 5/0 و 1 میلی‌گرم در لیتر) به‌همراه IAA در سه سطح (0 و 1 و 2 میلی‌گرم در لیتر) و بررسی اثر هم‌زمان دو نوع آب ( آب معمولی و آب 72 ساعت مغناطیسی شده)جهت القای ریشه‌دهی گیاه‌چه‌های حاصل از آزمایش ششم بود که به صورت یک آزمایش فاکتوریل2×3×3 با سه تکرار انجام شد. هدف آزمایش هشتم تعیین نحوه نگهداری و مدت نگهداری بذور مصنوعی بود که شامل عامل نحوه نگهداری بذور مصنوعی در سه سطح (در پتری دیش بدون محیط کشت، درپتری دیش حاوی محیط کشت MS، در پتری دیش حاوی پارافین مایع) در دمای 4 درجه سانتی گراد و عامل مدت زمان نگهداری بذرهای مصنوعی تولید شده (10 روز، 20 روز و 40 روز ) بود که به‌صورت آزمایش فاکتوریل 3×3 با سه تکرار انجام شد. نتایج آزمایش اول نشان داد که مناسب‌ترین ترکیب تیماری برای ایجاد گیاه‌چه‌های مطلوب از ریزنمونه قطعات گره‌ای استفاده از آب 72 ساعت مغناطیسی و 1 میلی‌گرم در لیتر هورمون BAP در محیط کشت MS بود. نتایج آزمایش دوم بیانگر این بود که مناسب‌ترین تیمار جهت ریشه‌زایی گیاه‌چه‌های مرحله قبل استفاده از 3/0 میلی گرم در لیتر NAA به‌همراه 2/0 میلی گرم در لیتر IBA در محیط کشت MS تهیه شده با آب 72 ساعت مغناطیسی بود. نتایج آزمایش سوم و چهارم بیانگر این بود که بستر کشت ترکیبی" پیت ماس + پرلیت + کوکوپیت" بهمراه آبیاری با آب 72 ساعت مغناطیسی شده، بهترین تیمار برای سازگاری اولیه و ثانویه گیاه‌چه‌ها بود. نتایج آزمایش پنجم نشان داد مناسب‌ترین ترکیب تیماری برای تولید بذور مصنوعی از قطعات گره‌ای، تیمار ترکیبی آب 72 ساعت مغناطیسی شده، آلژینات سدیم 2 درصد و کلرید کلسیم 75 میلی‌مولار بود. نتایج آزمایش ششم نشان داد استفاده از 1 میلی‌گرم هورمون BAP به‌همراه 5/1 میلی‌گرم هورمون Kn در آندوسپرم، سبب بهبود جوانه‌زنی بذور در محیط کشت MS تهیه شده با آب 72 ساعت مغناطیسی شد. نتایج آزمایش هفتم نشان داد استفاده از 0 میلی‌گرم در لیتر IAA و 5/0 میلی‌گرم در لیتر NAA مناسب‌ترین تیمار جهت القای ریشه‌دهی در گیاه‌چه‌های حاصل از بذور مصنوعی مستقر درمحیط کشت MS تهیه شده با آب 72 ساعت مغناطیسی بود. نتایج آزمایش هشتم بیان‌گر این بود که بهترین زمان و شرایط نگهداری بذور مصنوعی تولیدی، مدت‌زمان 20 روز در دمای 4 درجه سانتی‌گراد در داخل پارافین مایع بود. طبق نتایج بدست آمده، آب مغناطیسی سبب تحریک رشد اندام هوایی شده و منجر به افزایش درصد و سرعت جوانه‌زنی بذور مصنوعی بدست آمده شد. نکته کاربردی این بود که حضور تنظیم کننده‌های رشد جهت استقرار ریزنمونه‌ها، باززایی و رشد مطلوب بعدی آن‌ها لازم و ضروری بود.