گندم مهم‌ترین غله‌ای است که به‌عنوان یک محصول راهبردی در ایران و جهان، به‌طور عمده به صورت دیم و در مناطق خشک و نیمه خشک کشت می شود. با توجه به شرایط کشت گندم، از بین تنش‌های محیطی، تنش خشکی مهم‌ترین عامل افت عملکرد گندم در سطح جهان و ایران است. با توجه به نقش اساسی گندم در تامین غذا و امنیت غذایی در جهان، توسعه گونه‌های مقاوم به تنش خشکی یک استراتژی کلیدی و مهم موثر بر امنیت غذایی می‌باشد. بر این اساس، یکی از راهکار‌های کاربردی و پایدار جهت مقابله با این تنش، استفاده از خویشاوندان وحشی گندم، به‌ویژه استفاده از جنس آژیلوپس، به‌عنوان یکی از منابع ژنتیکی در برنامه‌های به‌نژادی است. هدف این تحقیق ارزیابی ارتباط بین عملکرد دانه با برخی از صفات فنولوژیکی در ده اکوتیپ مختلف آژیلوپس‌تائوشی، به-عنوان یکی از اجداد گندم زراعی، تحت شرایط تنش خشکی بود. در این مطالعه جهت شناسایی مهم‌ترین صفات فنولوژیک موثر بر عملکرد دانه در گندم دیپلوئید، تعداد ده اکوتیپ از جنس آژیلوپس تائوشی متعلق به نواحی مختلف ایران، درقالب طرح بلوک‌های‌کامل تصادفی با سه تکرار در طی دو دوره آزمایش و تحت شرایط تنش خشکی ارزیابی شدند. از بین صفات فنولوژیک، فقط صفت طول دوره پرشدن دانه با عملکرد دانه در بوته تحت شرایط تنش خشکی، همبستگی مثبت و معنی‌دار(p≤0.05) نشان داد در حالی‌که سایر صفات فنولوژیک از جمله روز تا سنبله‌دهی، روز تا گرده افشانی و روز تا رسیدگی، به‌ترتیب بیش‌ترین همبستگی منفی و معنی‌دار (p≤0.01) را با عملکرد دانه در بوته نشان دادند. همچنین صفت مطلوب طول دوره پر شدن دانه، به‌ترتیب با صفات روز تا سنبله‌دهی و روز تا گرده افشانی همبستگی منفی و معنی‌دار (p≤0.01) نشان داد. نتایج تجزیه رگرسیون گام به گام نشان داد که صفت روز تا گرده افشانی، با ضریب رگرسیونی منفی، به عنوان مهم‌ترین صفت مؤثر بر تغییرات عملکرد دانه وارد مدل رگرسیونی شد. بر اساس نتایج تجزیه به مولفه‌های اصلی، از بین صفات فنولوژیک، صفت طول دوره پرشدن دانه، به عنوان یک صفت مطلوب در به‌نژادی، بیش‌ترین هم‌راستایی را با افزایش عملکرد دانه در بوته نشان داد. اکوتیپ‌های A19 و A20 به‌عنوان مطلوب‌ترین و اکوتیپ‌های A16، A17 و A18به عنوان نامطلوب‌ترین و یا حساس‌ترین اکوتیپ‌ها به ترتیب در ناحیه مطلوب بای پلات و ناحیه نامطلوب بای پلات قرار گرفتند. طبق نتایج حاصله، اکوتیپ‌های مطلوب از مکانیسم فرار از خشکی استفاده کرده‌اند و در شرایط تنش رطوبتی دارای مقادیر کم‌تری از صفات روزتا سنبله‌دهی، روز تا گرده افشانی و روزتا رسیدگی بودند. بنابراین، انتخاب برای مقادیر کم‌تر صفات فنولوژیک، بجزء صفت طول دوره پرشدن دانه، ممکن است منجر به پاسخ به گزینش و شاید بهبود عملکرد گندم در شرایط تنش خشکی در برنامه‌های به‌نژادی آتی در گندم گردد.
