در طی سال‌های اخیر، دو عامل افزایش فرسایش ژنتیکی و در نتیجه کاهش تنوع ژنتیکی، مهم‌ترین موانع پیش‌روی بهنژادی برای بهبود عملکرد گندم بوده است. تنوع ژنتیکی، لازمه پاسخ به گزینش در نسل‌های در حال تفرق و عامل اصلی بهبود ژنتیکی صفات است. اجداد گندم در ایران، که دارای تنوع ژنتیکی بالایی می‌باشند، یکی از منابع ژنی کم‌نظیر در دنیا است که کاربرد آن‌ها، به پیشبرد اهداف بهنژادی گندم کمک قابل‌توجهی خواهد کرد. پزوهش حاضر با هدف ارزیابی تنوع ژنتیکی 10 اکوتیپ آژیلوپس تائوشی برای 33 صفت مختلف، در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با 3 تکرار در طی دو دوره متوالی کاشت و در شرایط بهینه رطوبتی انجام شد. نتایج بیانگر وجود تنوع ژنتیکی بالا در بین 10 اکوتیپ ارزیابی شده بود. اکوتیپ A19 با بیش‌ترین عملکرد دانه، به‌عنوان مطلوب‌ترین اکوتیپ و اکوتیپ‌های A15، A16 وA17 با کم‌ترین عملکرد دانه، به‌عنوان اکوتیپ‌های نامطلوب شناسایی شدند. صفات طول پدانکل، ارتفاع بوته، کارایی مصرف آب، شاخص برداشت بوته و تعداد سنبلجه در سنبله با وراثت‌پذیری بالا، دارای همبستگی مثبت و معنی‌داری با عملکرد دانه بودند. این در حالی بود که دو صفت روز تا سنبله‌دهی و روز تا گرده‌افشانی هم با وراثت‌پذیری بالا، با عملکرد دانه همبستگی منفی و معنی دار نشان دادند. طبق نتایج تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، 8/69 درصد از واریانس کل داده‌ها توسط مؤلفه اول و دوم توجیه شد. مؤلفه اول تجزیه مؤلفه‌های اصلی، به‌عنوان "مؤلفه افزایش‌دهنده صفات ریشه‌ای" و مؤلفه دوم، به‌عنوان "مؤلفه کاهش‌دهنده عملکرد و اجزای عملکرد"، به‌ترتیب 48 و 8/21 درصد از واریانس کل داده‌ها را توجیه کردند. بنابراین با توجه به رابطه منفی هر دو مؤلفه اول و دوم با عملکرد، مقدار کم هر دو مؤلفه مورد نظر بود. بر این اساس، ناحیه سوم بای پلات، به‌عنوان ناحیه مطلوب، شناخته شد که اکوتیپ A19، با بیش‌تری عملکرد و اجزای عملکرد، در این ناحیه قرار گرفت. طبق نتایج تجزیه خوشه‌ای، اکوتیپ‌ها در دو خوشه مجزا قرار گرفتند. در حالی‌که اکوتیپ‌های خوشه اول، بیش‌ترین مقدار از صفات ریشه‌ای و فنولوژیک را نشان دادند، اکوتیپ‌های خوشه دوم، بیش‌ترین عملکرد دانه و اجزای عملکرد را داشتند. به‌طور کلی نتایج بیانگر وجود تنوع ژنتیکی بالا در ژرم‌پلاسم حاضر بود که می‌توان از این منبع ژنی متنوع، در برنامه‌های آتی بهنژادی گندم استفاده کرد.
