محمدرضا عبداللهی

گندم، به‌عنوان یک محصول راهبردی، به‌دلیل گستردگی سطح زیر کشت و تعادل بین پروتئینها و کربوهیدرات‌های آن، دارای اهمیت ویژه‌ای در تغذیه انسان است. گونه آجیلوپس تائوشی، به‌عنوان یکی از اجداد و دهنده ژنوم D، نقش به‌سزایی در تکامل گندم نان دارد. این تحقیق به‌منظور شناسایی مهم‌ترین صفات ریشه‌ای، فنولوژیک، مورفوفیزیولوژیک و زراعی موثر بر عملکرد دانه در ده اکوتیپ‌ مختلف از گونه آجیلوپس تائوشی انجام شد. جهت رسیدن به هدف فوق، اکوتیپ‌‌های مذکور در طی دو سال متوالی 1395 و 1396، تحت شرایط نرمال رطوبتی (95 درصد ظرفیت گلدانی) در گلخانه ارزیابی شدند. تنوع ژنتیکی بالایی در بین اکوتیپ‌ها برای اغلب صفات مهم و مرتبط با عملکرد دانه مشاهده شد. اکوتیپ مطلوب A19 دارای بیشترین و اکوتیپ‌های A16 و A17 دارای کمترین مقدار عملکرد و اجزای عملکرد دانه بودند. نتایج تجزیه همبستگی نشان داد که طیف مختلفی از صفات به‌ترتیب شامل کارایی مصرف آب دانه، ارتفاع بوته، شاخص برداشت، وزن دانه در سنبله‌ی اصلی، وزن سنبله‌ی اصلی، وزن پدانکل، تعداد سنبلچه در سنبله، طول پدانکل، وزن هزار دانه، طول دوره پرشدن دانه و وزن ساقه اصلی، بیشترین همبستگی مثبت و معنی‌دار (p≤0.01) را با عملکرد دانه نشان دادند. این درحالی‌ بود که، به‌ترتیب صفات روز تا سنبله‌دهی، میزان مصرف آب، روز تا گرده‌افشانی، وزن خشک ریشه و روز تا رسیدگی فیزیولوژیک، بیشترین همبستگی منفی و معنی‌دار (p≤0.01) را با عملکرد دانه نشان دادند. طبق نتایج رگرسیون گام به گام، صفات کارایی مصرف آب دانه و وزن دانه در سنبله اصلی (هر دو با ضرایب رگرسیونی مثبت) و وزن خشک ریشه (با ضریب رگرسیونی منفی)، به‌عنوان مهم‌ترین صفات موثر بر تغییرات عملکرد دانه، به‌ترتیب وارد مدل رگرسیونی شدند. صفت کارایی مصرف آب دانه، بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر عملکرد دانه نشان داد. همچنین صفت وزن دانه در سنبله اصلی و وزن خشک ریشه نیز به‌ترتیب از طریق افزایش و کاهش کارایی مصرف آب دانه، بیشترین اثر غیرمستقیم مثبت و منفی را بر عملکرد دانه نشان دادند. بنابراین ممکن است بتوان اظهار داشت که با توجه به شباهت نسبی زمینه ژنتیکی گندم زراعی با گندم گونه آجیلوپس تائوشی، به‌عنوان یکی از اجداد وحشی گندم زراعی، انتخاب برای مقادیر بیشتر دو صفت کارایی مصرف آب دانه و وزن دانه در سنبله اصلی و مقادیر بینابین صفات ریشه‌ای و فنولوژیک (بجز صفت فنولوژیک طول دوره پر شدن دانه) منجر به بهبود عملکرد گندم نان در شرایط نرمال رطوبتی می‌شود.