موسی اعظمی

چکیده هدف از پژوهش حاضر، تحلیل رابطه نظام حکمرانی تالاب‌ها و پایداری معیشت‌های روستاییان حاشیه تالاب زریوار در شهرستان مریوان است. این پژوهش در زمره تحقیقات کمی-کیفی قرار دارد. با توجه به گستردگی و چندبعدی بودن موضوع پژوهش و تحقق اهداف، پژوهش در چهار فاز و با بهره‌گیری از روش‌ها و فنون مختلف صورت گرفت. در فاز اول به تحلیل وضعیت معیشت ساکنان حوزه تالاب و ارزیابی وضعیت شاخص‌های حکمرانی آن با استفاده از آمارهای توصیفی و تحلیلی در نرم افزار SPSS و نیز تحلیل عاملی تاییدی در نرم افزار LISREL پرداخته شد. جامعه آماری این بخش خانوارهای ساکن در حاشیه تالاب زریوار (2453 خانوار) و کارشناسان مربوطه بودند که به ترتیب 335 نفر از ساکنان و 120 نفر کارشناس به عنوان نمونه انتخاب گردید. ابزار گرداوری داده‌ها در این بخش پرسشنامه معیشت پایدار خانوار و شاخص‌های حکمرانی خوب بود که روایی آن با نظر متخصصان موضوعی و پایایی آن با آلفای کرونباخ تایید شد. در فاز دوم، چگونگی تاثیر فرایندهای حکمرانی تالاب بر دسترسی مردم به خدمات اکوسیستمی در دو گام بررسی شد، در گام نخست مهمترین خدمات اکوسیستمی تالاب زریوار با بهره‌گیری از چارچوب خدمات اکوسیستم هزاره ارزیابی شد. جامعه آماری این گام 55 نفر از کارشناسان و مطلعان کلیدی آشنا به خدمات اکوسیستمی بودند که به صورت هدفمند انتخاب و پرسشنامه استاندارد ارزیابی سریع خدمات اکوسیستم کنوانسیون رامسر در اختیار آنان قرار گرفت. درنهایت شاخص خدمات اکوسیستم ارزیابی گردید. در گام دوم عوامل تعیین‌کننده دسترسی به خدمات اکوسیستم به صورت کیفی با بهره‌گیری از مصاحبه‌های نیمه ساختارمند (22 نفر از ساکنان) مورد بررسی قرار گرفت. پنج عامل کلیدی شناسایی و عوامل شناسایی شده از طریق روش تحلیل سلسله مراتبی AHP اولویت‌بندی گردید. تحلیل داده‌ها به صورت کیفی و روش تحلیل محتوا در نرم افزار ATLAS.ti و به کمک نرم افزار Expert Choice بود. در فاز سوم، اثرات و تغییرات درک شده حکمرانی بر ابعاد معیشت مردم به دو روش کمی و کیفی مورد بررسی قرار گرفت. جامعه آماری این بخش سرپرستان خانوار بودند. داده‌های این فاز در بخش کمی از طریق پرسشنامه اجزای معیشت پایدار و در بخش کیفی بحث‌های گروهی متمرکز (10 جلسه) در 10 روستای حاشیه تالاب گرداوری شد. تحلیل داده های معیشتی در بخش کمی با استفاده از مقایسه میانگین‌ها، شاخص تنوع سیمپسون، رگرسیون توبیت و طبقات پایداری پرسکات آلن و در بخش کیفی تحلیل محتوا بود. درفاز چهارم، هدف ارزیابی ﭼﺎرﭼﻮب اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ- اکولوژیکی تالاب زریوار با استفاده از چارچوب تئوری استروم بود که به روش تاپسیس و بهره‌گیری از آنتروپی شانون انجام گرفت. جامعه آماری 25 نفر از متخصصان موضوعی بودند که به صورت هدفمند انتخاب شدند. ابزار گرداوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساخته برپایه چارچوب استروم در 7 بعد بود. نتایج فاز اول تحقیق نشان داد شاخص حکمرانی خوب تالاب زریوار ضعیف و نامناسب است. نتایج حاصل از آزمون تی مستقل نشان داد که در رابطه با مؤلفه‌های شفافیت، عدالت و انصاف، فراگیری (تصمیم‌گیری مشارکتی)، یکپارچگی و پاسخگویی اختلاف معنی‌داری بین میانگین دو گروه اعضای نهادهای دولتی و غیر دولتی وجود دارد. با درنظر گرفتن میانگین کسب شده و سطح معنی‌داری گزارش شده، وضعیت حکمرانی خوب تالاب زریوار از نظر شاخص‌های فراگیری و پاسخگویی در وضعیت نسبتاً مناسبی بوده اما از نظر شاخص‌های شفافیت، قابلیت و ظرفیت، و یکپارچگی وضعیت مطلوبی ندارد. مدل اندازه‌گیری نشان داد شاخص‌های انتخابی برای سنجش حکمرانی خوب تالاب به درستی انتخاب شده اند و نشانگرهای انتخابی اثر خود را در سنجش حکمرانی خوب به شکل معنی‌داری نشان می‌دهند. وضعیت دارایی‌های معیشتی خانوار بیانگر ضعف در دو سرمایه مالی و طبیعی و بهبود سرمایه‌های اجتماعی، انسانی و فیزیکی است. مهمترین راهبرد در بین خانوار در دو مقطع همچنان راهبرد کشاورزی است. همچنین نتایج معیشتی خانوار وضعیت پایینتر از میانگین در شاخص‌های رفاه، امنیت غذایی، استفاده پایدار از منابع طبیعی، و کاهش آسیب پذیری را نشان داد. نتایج فاز دوم پژوهش بیانگر پتانسیل مثبت تالاب زریوار در هر چهار دسته خدمات بود به گونه‌ای که خدمات فرهنگی با (66/0ESI=) بالاترین پتانسیل مثبت خدمات و خدمات پشتیبانی، تنظیمی و تامینی در جایگاه بعدی قرار داشتند. نتایج عوامل موثر در تعیین دسترسی به خدمات تالاب منجر به شناسایی 5 مقوله و مضمون اصلی شد که دسترسی ساکنان حاشیه تالاب زریبار را تحت تاثیر قرار می‌دهند این عوامل عبارتند از نهادی-مدیریتی، ساختاری-ارتباطی، زیرساختی-فناورانه، اقتصادی-سرمایه‌ای و محیطی-زمینه‌ای، که عامل نهادی-مدیریتی با وزن نسبی 456/0 بیشترین اهمیت را در تعیین دسترسی ساکنان به خدمات تالاب زریبار دارد. در فاز سوم پژوهش نتایج بیانگر شکنندگی و ناپایداری سرمایه‌های معیشتی در ابعاد مالی (287/0) و طبیعی (303/0) بعد از طراحی و اجرای برنامه جامع مدیریت تالاب زریوار بوده است؛ به گونه‌ای که محدودیت-هایی را در دسترسی به خدمات تالاب برای ساکنان محلی ایجاد کرده است. بر اساس یافته‌ها ابعاد اجتماعی، انسانی و فیزیکی در وضعیت متوسطی از نظر پایداری قرار دارند. سطح تنوع فعالیت‌های معیشتی نشان داد 41 درصد خانوارهای منطقه تنها یک منبع درامدی دارند که این امر نمی تواند منجر به تداوم نتایج مثبت معیشتی گردد؛ لذا با وجود شوک‌های طبیعی و انسانی آسیب‌پذیری را تشدید می‌کند. نتایج تخمین مدل توبیت نشان داد که متغیرهای جنسیت، تحصیلات، شغل اصلی سرپرستان خانوار و دسترسی به بازار تعین‌کننده‌های اصلی تنوع معیشت در منطقه هستند. دیگاه ساکنان در بحث گروهی نیز تایید کننده محدودیت سرمایه طبیعی خانوار و به تبع آن سرمایه مالی بعد از اعمال مدیریت یکپارچه است. همچنین مشارکت کنندگان ابراز کردند که شاخص-های حکمرانی خوب در مدیریت تالاب هر چند نسبت به قبل بهبود داشته اما رضایت بخش نبوده و نیازمند شفافیت، عدالت، و یکپارچگی بیشتر است. در فاز نهایی پژوهش مشخص گردید که شاخص سیستم اجتماعی- اقتصادی با ضریب 418/0 بیشترین تاثیر را در پایداری سیستم اجتماعی اکولوژیکی تالاب زریبار داد.