نظریۀ «تحلیل رفتار متقابل» که توسط اریک برن ارائه گردیده است، با استفاده از الگوی سه گانۀ حالات نفسانی، یعنی «کودک»، «والد» و «بالغ»، در تجزیه وتحلیل رفتار و شخصیت انسان ها، استفاده می شود. در این پژوهش که باتکیه بر مطالعات کتابخانه ای انجام شده است، دیوان حافظ و شخصیتی که حافظ از خود در دیوانش به نمایش گذاشته است، بر پایۀ نظریۀ «تحلیل رفتار متقابل» بررسی شده است تا مشخص شود که شخصیت وی، از کدام یک از حالات «کودک»، «والد» یا «بالغِ» وی، اثر پذیرفته است. عمدۀ تمرکز این پژوهش بر روی ابیاتی است که حافظ دربارۀ خودش صحبت می کند. یافته های پژوهش نشان می دهد که همۀ ابیات دیوان حافظ، قابل تطبیق با این نظریه نیست؛ اما بخش نسبتاً عمده ای از آنها، قابل تطبیق با این نظریه است و بر اساس آن، غالب ابیات، برگرفته از حالتِ «بالغِ» وی می باشد. او با آگاهی از اوضاع زمانۀ خود، مانند یک انسان بالغ عمل می کند؛ هرچند همین کار وی باعث ایجاد نظرات مختلف دربارۀ شخصیت وی گردیده است. علاوه بر شخصیت بالغ، ابیات بسیاری نیز برگرفته از حالت «والدِ» وی می باشد؛ به ویژه ابیاتی که او مانند یک پدر یا برادر بزرگ تر، مخاطب خود را مورد وعظ و اندرز قرار می دهد. حالت «کودک» در شخصیت وی، کمترین بسامد را دارند. شخصیت وی، گزارشی از هنجارستیزی های اوست.
