متخصصان علوم اجتماعی به شکل عام و در کنار سایر صاحبنظران علوم انسانی و عالمان علوم اجتماعی به شکل خاص، در شرایط امروزین سیاست و جامعه درایران، خود را در وضعیتی دشوار ارزیابی میکنند. در حالی که فراخوانهای مکرری برای بازاندیشی در بنیانهای نظری این علوم وجوددارد، صاحبنظران عرصه جامعهشناسی درایران، بخصوص جامعهشناسان دانشگاهی باید از سوی دیگر نگران کسب، تقویت و یا تثبیت مشروعیت علمی خود باشند و شواهدی از کارآمدی دستاوردها و نتایج پژوهشهای خود را عرضه کنند. موقعیت پیچیده جامعهشناسی ایران از جمله به سبب چارچوبهای نظری و نیز روشهای تحقیقی حاکم بر آن نیز هست. این همه در حالی است که دامنه و شدت بسیاری از مسائل اجتماعی بنا برآمارها و مشاهدات، روندی نگران کننده را نشان میدهند. روش مقاله حاضر تحلیلی و اسنادی است و میکوشد از خلال تامل در کلیتهای نظری از یک سو و بررسی مطالعات تجربی از سوی دیگر، به ارائه مدلی پیشنهادی برای درک متغیرهای کلان تاثیرگذار بر حیات اجتماعی در ایران امروز بپردازد و امکان بررسی کارآمدتری از مسائل اجتماعی را میسر سازد. یافتههای تحقیق نشان میدهد میتوان با تاکید بر پنج متغیر ساختاری دین، سیاست، نابرابریها و تمایزیابیها، ارتباطات، و نهایتا مشی اقتصادی جامعه مدلی ارائه نمود که از خلال آن درک بهتری از مسائل اجتماعی ایران و دسته بندی و اولویت بندی آنها پیدا کرد. مدلهای نظری در هر قلمروی از دانش، به درک بهتر ما از مسائل موجود درآن قلمرو کمک میکنند. این مدلها باید با وجه نظری پویا مورد تجدید نظر قرارگیرند. برخی متغیرهای مهم مانند هنجارهای فرهنگی و نیز شرایط تاریخی به عنوان متغیرهای زمینهای باید در هر مدلی اجتماعی مد نظر باشند. مدلها باید براساس تاملات نظری، مباحثات علمی و تحقیقات تجربی سامان یابند و به گفتمانی خاص شکل دهند.
