حشمت اله سعدی

چکیده منابع طبیعی بستر حیات و پشتوانه امنیت غذایی و تولید در بخش کشاورزی کشور است. طی دهه‌های گذشته این موهبت الهی به دلیل بهره کشی مورد تخریب واقع گردیده است. در این میان، تعارض بر سر منافع حاصل از بهره برداری از این منبع خدادادی، پیامدهایی مانند فرسایش خاک، کمبود آب شیرین و بیابانزایی را به دنبال داشته است. تعارض بین دولت به عنوان متولی اصلی حفاظت از منابع طبیعی و بهره برداران موجب تشدید این پیامدها شده است. تعداد بالای پرونده های قضایی بر علیه بهره برداران، می تواند شاهدی برای وقوع تعارض در منابع طبیعی باشد که از کلّ پرونده های تشکیل شده در شهرستان بروجرد، سهم قابل توجهی از تعارضات گوناگون به منطقه مورد مطالعه، اختصاص دارد. بر این اساس، هدف این تحقیق" طراحی مدل بوم شناختی انسانی تعارض در بهره برداری از منابع طبیعی (مورد مطالعه: حوضه آبخیز گوشه شهرستان بروجرد)" قرار گرفت که در بستر بوم شناسی انسانی انجام شد. این تحقیق در چهار مرحله و با روش ‌‌کمی ـ کیفی (آمیخته) انجام پذیرفت. در مرحله‌ اوّل که به روش تحلیل کیفی با رویکرد استقرایی انجام شد، عوامل مؤثر بر تعارض در منابع طبیعی، پیامدها، نظریه‌ها و پارادایم‌های تعارض در بهره برداری از منابع طبیعی ایران از طریق بررسی و تحلیل مقالات مرتبط با موضوع شناسایی و تبیین شد و در بستر بومشناسی انسانی الگوی POET دانکن که دارای چهار متغیر" پویایی شناسی جمعیت"، "سازمان اجتماعی"، "محیط زیست" و" فناوری" بود و نظریه" ارزش ـ باور ـ هنجار" استرن انتخاب گردید. در مرحله دوم با استفاده از تکنیک دلفی و مدل WASPAS و با بهره‌گیری از نظرات 26 نفر از متخصصان موضوعی منابع طبیعی کشور در قالب مصاحبه و پرسشنامه و با استفاده از نرم افزار Excelبرای تحلیل داده ها، چالش‌های بوم شناختی انسانی موجود در تعارض بهره برداری ازمنابع طبیعی شناسائی شد. نتایج شامل استخراج 51 گویه در پنج معیار اصلی بود. پس از دو گام، در نهایت مدل مفهومی بوم‌شناسی انسانی تعارضات در منابع طبیعی تبیین شد که شامل سه معیار راهکارهای مدیریت تعارض در منابع طبیعی با زیر معیارهای (ایجاد انسجام سازمانی و ساختاری در سازمانهای متولی مدیریت منابع طبیعی، مشارکت عمومی و مدیریت مشارکتی در مدیریت منابع طبیعی؛ بکارگیری افراد دارای صلاحیت و شایسته‌سالاری در مدیریت منابع طبیعی)؛ معیارنگرش بهره برداران و دولت به تعارض در منابع طبیعی با زیرمعیارهای(پائین بودن دانش مدیریتی،آگاهی و دید مدیران نسبت به منابع طبیعی؛ دیدگاه و نگرش نامناسب مسئولین مبتنی بر شکل اجرای قوانین؛بی اعتمادی بهره برداران نسبت به مسئولین، عامل حذف آیتم مشارکت در توسعه انسان محور)؛ معیار بوم شناسی انسانی با زیرمعیارهای(افزایش جمعیت، زمینه ساز کاهش منابع آب و تخریب منابع طبیعی، افزایش جمعیت، زمینه ساز کمبود موادغذایی و تخریب منابع طبیعی، افزایش جمعیت، زمینه ساز آلودگی سیستم های آبی و تخریب سرزمین) بود. مرحله سوّم تحقیق شامل تحلیل دیدگاه ذی نفعان پیرامون تعارض در بهره برداری از مراتع بود که حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان به تعداد 359 نفر برآورد گردید که باتوجه به عدم اطمینان از بازگشت پرسشنامه ها و احتمال عدم ارائه پاسخ توسط بهره برداران ، تعداد 400 پرسشنامه توزیع شد. نمونه گیری به روش تصادفی طبقه ای با انتساب متناسب صورت گرفت. ابزار پژوهش در این مرحله، پرسشنامه ای بود که بر مبنای یافته‌های حاصل از مراحل اوّل و دوّم پژوهش تدوین گردید و روایی محتوایی آن به تأئید پانلی از متخصصان منابع طبیعی و ترویج و آموزش کشاورزی رسید، پایایی گویه ها هم با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بالای7/0 بود. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارSPSS27 و آزمون های آماری مقایسه ای و رابطه ای استفاده شد. یافته های حاصل از آزمون همبستگی نشان داد که متغیرهای باورهای زیست محیطی، هنجارهای زیست محیطی، دلبستگی مکانی با متغیر رفتار تعارض رابطه مثبت و معنی دار داشتند. در صورتی که بین متغیرهای سن ، سابقه کار و میزان تحصیلات بهره برداران با رفتار تعارض رابطه معنی داری مشاهده نشد. یافته های حاصل از آزمون های بیان تفاوت نشان داد که بین هرکدام از بهره برداران با نگرش های ارزشی (زیست کره، نوعدوستانه و خودخواهانه)، بهره برداران با چشم اندازهای زمانی(گذشته‌نگر، آینده‌نگر و حال‌نگر) وبهره برداران با انواع مالکیت زمین از لحاظ رفتار تعارض تفاوت وجود دارد و تفاوتی از لحاظ رفتار تعارض بین بهره برداران دارای شغل دوّم، جریمه شده و نشده، انواع بهره برداری مشاهده نشد. برای ارزیابی صحّت مدل نظری پژوهش هم از نرم افزار SmartPLS4 استفاده شد که نتایج تحلیل مدل اندازه گیری نشان از تأئید برازش مدل اندازه گیری با ضریب آلفای کرونباخ بیشتر از 7/0؛ ضریب پایایی ترکیبی بیشتر از 7/0؛ میانگین واریانس استخراجی بالاتر از5/0 وتأئید روایی همگرا( CR>AVE) داشت. روایی واگرا هم نشان داد که جذر واریانس استخراج شده متغیرهای مکنون از مقدار همبستگی بین آنها که در سلولهای پایینی ماتریس فورنل و لارکر بودند ببشتر بود که در نهایت مناسب بودن مدل اندازه‌گیری را نشان داد. برای تحلیل مدل ساختاری هم از ضرایب معناداری t استفاده شد که ضرایب بارهای عاملی استانداردشده و مقدارt بین متغیرهای مکنون قابل قبول بود ولی در متغیر هنجارهای زیست محیطی معنادار نشد. شاخص ضریب تعیین متغیرهای مکنون درونزا هم مقدار417/0=R2 به دست آمد، همچنین مقدار شاخص ارتباط پیش بینQ2 هم167/0 به دست آمدکه قدرت پیش بینی مناسب مدل را نشان داد و درنهایت مدل ساختاری هم مناسب تبیین گردید.در بررسی مدل کلّی هم از معیارGOF استفاده شد که مقدار آن 477/0 بدست آمد و نشان از برازش مناسب مدل کلّی تحقیق است. نتایج بررسی تحلیل مسیر حاکی از تأثیر دلبستگی مکانی و چشم اندازهای زمانی بر رفتار تعارض و عدم تأثیر متغیر هنجارهای زیست محیطی بر رفتار تعارض بود که درنهایت مدل علّی تحقیق ارائه شد. در مرحله چهارم تحقیق هم جمعبندی مراحل قبلی در قالب نتیجه گیری و بحث و پیشنهاد بود و درنهایت با استفاده از یافته های تحقیق، چارچوب تجربی پژوهش ارائه گردید. نتایج نشان داد در حوضه آبخیزگوشه؛ تعارض پنهان وجود دارد، بیشترین درگیری بهره بردار با دولت است و غالب بهره برداران چشم انداز زمانی حال‌نگر دارند، دلبستگی مکانی خوبی بین روستائیان وجود دارد، در بین اجزای الگوی بوم شناسی هم "تخریب محیط زیست"، "سازمان اجتماعی"،"پویایی شناسی جمعیت"و "فناوری"؛ رتبه اوّل تا چهار را کسب نمودند. بیشتر روستاییان منطقه دارای نگرش ارزشی نوع‌دوستانه بودند. بیشترین پیامد تعارض در بخش کشاورزی، دامداری و زیست‌محیطی بود، هنجارهای زیست محیطی درمنطقه، خوب ولی متأثر از تهدید و اجبار بخش دولتی برای استفاده از منابع طبیعی بود. باورهای زیست‌محیطی بهره برداران هم در سطح خوبی بود. توجه به مدیریت بومی و رهبران محّلی، استفاده از روشهای مشارکتی، حمایتهای دولت از ورود فناوری به مدیریت منابع طبیعی، اعتمادسازی و شفافیت دراجرا و پرهیز از پارتی بازی، ارتقاء جایگاه منابع طبیعی و توجه به آن در تصمیم گیری های کلان کشور مانند سیاست های جمعیتی و اشتغال و توجه به نقش انسان و رفتار او در طبیعت، درکنار مدل ها و شاخص های به دست آمده در این پژوهش می تواند برای مدیریت تعارضات در منابع طبیعی از منظر بوم شناسی انسانی مورد استفاده سیاست‌گذاران، تصمیم‌سازان و مجریان حوزه مدیریت منابع طبیعی کشور قرار گیرد.