حسن رحیمی

چکیده: هدف از این پژوهش بررسی تأثیر جامعه مدنی در ملی شدن صنعت نفت می باشد. در این پژوهش با انجام روش توصیفی، تحلیلی و تاریخی به واکاوی نقش جامعه مدنی (روحانیون، بازاریان، پیشه وران، احزاب، تشکلات سیاسی و مطبوعات) در ملی شدن نفت پرداخته ایم که در سال های 1332 تا 1320 مورد بررسی قرار گرفت در دوران مزبور (1332تا 1320) پیرو نظریه ی دولت ضعیف و جامعه ی مدنی قوی میگدال، محمد رضا شاه سعی کرد با در پیش گرفتن استراتژی بقا، سیاست بقا و کنترل اجتماعی در جهت تضعیف جامعه مدنی گام بردارد. جامعه مدنی در نتیجه ی اقداماتی از جمله ترورهای سیاسی فداییان، سوقصد به شاه، برگزاری تظاهرات و... قوی بود. مصدق در مقابل زیاده خواهی قدرت های غربی «سیاست موازنه منفی» را تصویب کرد و به عنوان رهبر ملی جنبش شعار «استقلال» و «آزادی» را وجهه ی همت خود قرار داد و در کنار دیگر اعضای جامعه مدنی نقش مهمی در سیر جریانات منتهی به ملی شدن نفت داشت. روحانیون به رهبری آیت الله کاشانی موتور محرک جنبش مزبور بودند. چرا که مردم را از جمود فکری و بی خبری سیاسی بیرون آوردند. گروه دیگر بازاریان بودند که علاوه بر حمایت مالی از جنبش در راستای پیروی از بیانیه های روحانیون در موقعیت های گوناگون به بستن مغازه های خود پرداختند. دیگر نیروی موثر در جنبش مزبور احزاب بودند که در اعتراضات سراسری حضور پر رنگی داشتند. احزاب هریک دارای یک یا چند روزنامه بودند. مطبوعات از دیگر عناصر مهم در سیر جنبش مزبور بودند. بطوریکه در اعتصاباتی که برعلیه تقلب در انتخابات مجلس شانزدهم برگزار شد بخش بزرگی از اعتصاب کنندگان روزنامه نگاران بودند. لذا جنبش ملی کردن صنعت نفت جنبشی مردمی بوده است که همه گروه ها از ناسیونالیست، لیبرال، اسلام گرا و کمونیست در آن حضور داشتند.