چکیده: هدف از این پژوهش تحلیل تفاوت دیدگاه میان علامه نائینی و شیخ فضل الله نوری در قبال مشروطیت است. لذا تلاش بر این است به این پرسش ها که با توجه به اینکه نائینی و شیخ فضل الله دوعالم طراز اول شیعه بوده اند چرا در مواجهه با اندیشه مشروطیت نگرش های متفاوتی ارائه داده اند ، دلایل طرفداری نائینی از مشروطه چه بود؟و چرا شیخ فضل الله مشروطه را منافی با اسلام می دانست و با آن مخالفت می نمود؟ پاسخ داده شود. بر اساس فرضیه های تحقیق تفاوت در فهم از کامل بودن اسلام، جواز اقتباس و تأثیر شرایط فکری در فهم از دین باعث مواجهه متفاوت این دوعالم بزرگ شیعه با اندیشه مشروطیت گردید.پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام یافته است. نتایج به دست آمده از این پژوهش بیانگر این است که میرزای نائینی و شیخ فضل الله نوری هر دو فقیه اصولی بودند که از مکتب شیخ انصاری پیروی می کردند و از حیث اندیشه سیاسی و فقه سیاسی هیچ اختلافی نداشتند و بر اساس مبانی فقهی مشترک اما از دو منظر متفاوت و با لحاظ کردن بخشی از شرایط و ضروریات جامعه عصر خود به مشروطیت نگریسته و درنتیجه قضاوت های متفاوتی در باب نظام مشروطه ارائه کردند. رویکرد سیاسی هر دو فقیه مقابله با رژیم استبدادی و رهایی از سلطه بیگانه بود اما در مفاهیم آزادی، برابری و مساوات، قانون گذاری و دموکراسی در دو مسیر متفاوت حرکت می کردند. نائینی، به دلیل حضور و ساکن بودنش در عراق تحت سیطره خلافت عثمانی، با تحولات و شرایط جامعه جهانی بیشتر در ارتباط بوده و بر تغییر شرایط اجتماعی شکل گرفته در جوامع دیگر آگاهی داشت بنابراین، از ذهنیت مناسب و مساعدتری برای هضم مشروطه خواهی ایران برخوردار بوده است و شیخ فضل الله نوری نیز شاهد بحران حاکم بوده و آن را به خوبی تشخیص داد، اما به دلیل فقدان بینش و تجربه فرا ایرانی نتوانست به تحلیل مناسب برسد و درنتیجه راه حل پراکنده و نامنسجمی ارائه نمود که ناخواسته به بیشتر شدن بحران کمک کرد.ایشان با توجه به علم و تجربه بهترین راه حل ممکن را ازنظر خود ارائه کرد به طوری که تصور می کرد اگر در مقابل مشروطه خواهان قرار نگیرد اسلام و مملکت اسلامی به آفت زیان باری دچار می شد. شیخ به خاطر هراس از به خطر افتادن اسلام، از پادشاه عادل حمایت کرده و نیتی خیرخواهانه داشته است.
