حسن محسنی

چکیده: مکان‌های ‌نشت‌ قیر طبیعی و نفت از دیرباز توسط بشر مورداستفاده قرار گرفته‌اند، قیر طبیعی یکی از منابع نفتی غیرمتعارف است که با گرانروی و چگالی بالا در مقایسه با نفت خام قابل‌تشخیص است. مهم‌ترین عامل کنترل‌کننده ذخایر قیر طبیعی در نزدیک سطح زمین، ساختارهای زمین‌شناسی و چینه‌شناسی است. از لحاظ ساختاری منطقه مورد مطالعه بخشی از زیر پهنه زاگرس چین‌خورده است، واحدهای رخنمون یافته در این منطقه شامل سازندهای گورپی، تله زنگ، پابده، آسماری، گچساران، آغاجاری و بختیاری است. ذخایر قیر طبیعی گیلان‌غرب در سازندهای گچساران، عضو کلهر سازند آسماری و گورپی قرار دارند که بیشترین ضخامت قیر در سازند گچساران و عضو کلهر سازند آسماری است. به‌منظور بررسی عوامل کنترل کننده تجمع این قیرها و همچنین شناسایی دقیق ترکیب و اجزا تشکیل دهنده آن‌ها، ضمن بررسی‌های صحرایی از ذخایر منطقه گیلان‌غرب معادن Ptm1,2,3, Jv, Mjm)) نمونه برداری انجام شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که شکستگی‌های مرتبط با چین‌خوردگی در تاقدیس ویژنان کنترل‌کننده اصلی به تله افتادن و تجمع قیر است. همچنین یک دسته گسل اصلی با راستای شمال غرب - جنوب شرق کنترل‌کننده حضور قیرهای طبیعی در سنگ‌های میزبان هستند. بررسی‌های میکروسکوپی نمونه‌ها اطلاعات مهمی درباره رابطه عوامل تکتونیکی و تشکیل ذخیره قیر طبیعی ارائه دادند. رگه‌های ثانویه ژیپس و گل آهکی در معدن Ptm1 تحت‌تأثیر فشارهای تکتونیکی و شرایط جوی تشکیل شده‌اند. مقاطع معدن Ptm2 نشان‌دهنده تبلور مجدد دینامیکی و نفوذ ماده معدنی در راستای گسل‌ها هستند که تأثیرات تکتونیکی را به تصویر می‌کشند. نفوذ قیر طبیعی در شکستگی‌های ژیپس و تأثیر فشارهای تکتونیکی بر ساختار بلوری در معدن Ptm3 قابل‌مشاهده است. همچنین در معدن Jv، خردشدن بلورها و تبلور مجدد مکانیکی در انیدریت‌ها به‌خوبی نمایان است. مقاطع میکروسکوپی نشان‌دهنده تعامل پیچیده بین فرایندهای تکتونیکی و تشکیل مواد معدنی هستند. از سه معدن Ptm1,2,3, Jv, Mjm)) تعداد 50 نمونه برای بررسی ژئوشیمیای و پتروگرافی جمع‌آوری و تعداد 5 مقطع صیقلی تهیه شد و در آزمایشگاه زمین‌شناسی پژوهشکده صنعت نفت مورد بررسی قرار گرفت. میانگین انعکاس بیتومین (BRo) اندازه‌گیری شده در بازه 237/0 تا 288/0 قرار دارد. نتایج نشان داد که ضریب انعکاس ویترینایت نمونه‌ها بالاتر از 6/0 است که بیانگر آغاز پنجره نفتی است. کروژن نمونه‌ها باتوجه‌به مقادیر انعکاس ویترینایت تیپ II به شمار می‌روند، همچنین مقادیر Tmaxبه طور میانگین در محدوده 430 درجه سانتی‌گراد قرارداد که نشان‌دهنده آغاز پنجره نفتی است. قیرهای (بیتومین‌های جامد) منطقه مورد مطالعه باتوجه‌به میزان انعکاس ویترینایت در دسته قیرهای جامد حاصل از رسیدگی دمایی مواد آلی در مرحله آغازین کاتاژنز (7/0-5/0٪Ro ~) قرار می‌گیرد. قیرهای طبیعی با منشأ مخزنی به طور معمول نسبت H/C کمتر از 1 دارند و در این مطالعه کمترین میزان نسبت H/C، 15/1 است که باتوجه‌به این نکته منشأ مخزن نفتی قیرهای طبیعی منطقه مورد مطالعه منتفی است. نمونه‌های قیر طبیعی منطقه مورد مطالعه در دسته گیلسونایت، گراهامیت، آلبرتیت و محدوده بین گراهامیت و آلبرتیت، آلبرتیت هوازده، گلانس پیچ و گیلسونایت با هوازدگی کم قرار دارند. با افزایش میزان خاکستر، میزان مواد فرار در نمونه‌ها کاهش می‌یابد. همچنین با افزایش میزان خاکستر، میزان کربن کاهش پیدا کرده و کیفیت قیر طبیعی کاهش پیدا می‌کند. با افزایش مقدار مواد فرار، کیفیت قیر طبیعی (و البته میزان کربن) افزایش می‌یابد. با افزایش میزان خاکستر، میزان عنصر هیدروژن در نمونه‌ها روند کاهشی دارد. با افزایش میزان مواد فرار، میزان اکسیژن نمونه‌ها کاهش ولی مقدار هیدروژن آن‌ها افزایش می‌یابد. همچنین با افزایش میزان خاکستر نمونه‌ها، میزان اکسیژن افزایش پیدا کرده است. رابطه مستقیم بین درصد مواد فرار و میزان هیدروژن نمونه‌ها بیانگر آن است که با افزایش میزان مواد فرار، هیدروژن افزایش‌یافته است.