تذکره ی دولت شاه سمرقندی (896 هـ..ق)، استثنایی ترین و نوآورانه ترین تذکره ی شاعران در تاریخ و ادب ایران است که به رغم برخورداری از اشتباهات فراوان تاریخی، بیش ترین اطّلاعات را درباره ی شاعران و دوران زندگی آنان با روش مندترین شیوه ها ی ممکن، به مخاطبان عرضه می کند. بررسی شیوه ی خاص دولت شاه سمرقندی در گردآوری اطلاعات و اتّکا بر شفاهیات، اهمیّت شگرد وی در معرّفی مفصّل و افسانه آمیز شاعران با ارائه ی توضیحات لازم تاریخی درباره ی خاندان های حکومتی عصر آنان و نقش سلاطین در حیات فکری و هنری هر شاعر، و بیان دلایل جامعه شناختی این شیوه از تذکره نویسی، از اهداف این پژوهش است. روش این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است و نتایج با استفاده از شیوه ی تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد: به دور از هر گونه اغراق و مبالغه، می توان ادّعا کرد که نویسنده ی این تذکره، فقط در پی فراهم آوردن جُنگی از اسم ها و نمونه شعرهای شاعران فارسی نبوده، بلکه کوشیده است هر شاعری را در بستر تاریخی دورانی که از آن برخاسته است قرار دهد، تا ارزیابی جایگاه فکری و هنری او درست تر انجام شود. به این سبب است که تذکره ی دولت شاه، علاوه بر توضیح زندگی شاعران که اصلی ترین وظیفه ی این گونه کتاب ها است، یک گزارش به نسبت اجمالی از اغلب سلسله های حکومتی و حکومت های محلّی در مناطق مختلف ایران است، و در همان حال، سیر زیبایی شناختی هنر شاعرانگی در ادبیات گذشته، و فلسفه ی جامعه شناختی کیفیت تکوین افسانه ها در زندگی شاعران را نیز دربرابر دید مخاطب قرار داده است.
