عبداله طاهری تیزرو

خصوصیات طبیعی حوضه آبخیز، کمیت و کیفیت آب‌های ورودی به مخزن، خصوصیات اقلیمی منطقه و میزان فعالیت‌های مختلف انسان در حوضه آب خیز ازجمله عواملی هستند که کیفیت آب مخازن سدها را تحت تأثیر قرار می‌دهند از طرفی دیگر، احداث سد و ذخیره کردن جریان سطحی، خود می‌تواند به سبب مجموعه عواملی مانند تبخیر، ساکن بودن آب، لایه‌بندی حرارتی در مخزن، رسوب‌گذاری، غنی شدن آب دریاچه از عناصر غذایی و غیره موجبات تغییر در خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آب مخزن را فراهم آورد. این رخدادها منجر به آن می‌شود که کیفیت آب خروجی از سد همان کیفیت آب ورودی به مخزن نباشد. در این خصوص تعیین وضعیت کیفی منابع آب برای اتخاذ راه‌کارهای مناسب جهت جلوگیری از کاهش کیفیت آب و یا بهبود آن ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به اهمیت موضوع کیفیت آب، در پژوهش حاضر به تعیین میزان نیترات و فسفات در بالادست دریاچه سد مخزنی کلان‌شهر ملایر واقع در 30 کیلومتری جنوب شهر ملایر که بر روی رودخانه آب ملایر (کلان) پرداخته‌شده است که نقش بسزایی در تامین آب شرب و کشاورزی منطقه دارد. برای اندازه‌گیری نیترات و فسفات دو مرحله نمونه‌برداری یکی در فصل‌تر و دیگری در فصل خشک از رودخانه آب ملایر در بالادست سد کلان انجام شد. نمونه‌برداری از 21 نقطه مختلف شبکه آبراهه حوضه آبریز در دو فصل مختلف بهار و تابستان انجام‌شده و با آزمایشات مختلف از هر نمونه برداشتی، میزان غلظت نیترات، فسفات و هدایت الکتریکی نمونه اندازه‌گیری شده است نمونه ها از مسیر رودخانه در محل اتصال شاخه‌های فرعی و بعد از روستاها برداشت گردید. نحوه آماده‌سازی و برداشت نمونه‌ها با توجه به روش پیشنهادی استاندارد 2347 صورت گرفت. پیش از انجام تحلیل‌ها در نرم‌افزار GIS، نرمال بودن داده‌های آماربرداری شده با استفاده از نرم‌افزار SPSS و با کمک آزمون های آماری کولموگروف – اسمیرنوف، پیرسون و رگرسیون بین پارامترها) انجام گرفت. با توجه به نرمال بودن داده‌ها با استفاده از روش کریجینگ معمولی اقدام به پهنه‌بندی غلظت نیترات، فسفات و هدایت الکتریکی در محدوده صورت گرفت. نتایج حاصل از پهنه‌بندی در 6 نقشه مجزی برای داده‌های مرحله اول و دوم ارائه گردید. میزان خطای RMSE نیز در تمامی نقشه‌ها کمتر از مقدار یک می‌باشد. مطابق آنالیز نمونه های برداشته شده از منابع آب سطحی از نقاط مختلف حوضه آبریز سد کلان و نتایج حاصل از پهنه بندی سه پارامتر موثر در آلودگی منابع آب سطحی، میتوان نتیجه گرفت که بیشترین نقاط تاثیرگذار در غلظت نیترات و فسفات، منطقه جنوب غربی حوضه آبریز سد کلان می باشد. همچنین میزان هدایت الکتریکی آب مخزن سد کلان تاثیر پذیری بیشتری از آبراهه شمال غربی منتهی به مخزن را دارد. همچنین کلیه پارامترهای نیترات، فسفات و شوری در کل حوضه آبریز در بازه زمانی نمونه برداری شده (بهار – تابستان) کمتر از حد مجاز استاندارد می باشد لیکن با استفاده از مدل ارائه شده می بایست اقدامات حفاظتی و کنترلی جهت جلوگیری از افزایش احتمالی آلودگی ها و غلظت آلاینده ها انجام پذیرد. از سویی دیگر با مشاهده نقشه های پهنه بندی میتوان نتیجه گرفت که با وجود غلظت بالای نیترات و فسفات در تعدادی از آبراهه ها، میزان غلظت آلاینده ها در طول مسیر روند نزولی داشته و این بدلیل اتصال آبراهه هایی با میزان غلظت آلاینده کم در طول مسیر به آبراهه اصلی می باشد